ایرانیتاریخ بازی‌هاتاریخ و فرهنگ بازیخردسالکودکانمعرفی بازیجنجال‌های اتل متل توتوله: تاریخچه و تفاسیر عجیب بازی + شعر کامل و فیلم بازی

بازی اتل متل توتوله یکی از مشهورترین و در عین حال جنجالی ترین بازی‌های کودکانه ایرانی است. از مقاله دکتر ریحانی درباره معانی بسیار والای شعر این بازی تا دست انداخته شدن آن توسط محمدرضا علیمردانی، هنوز هم هیچ کدام نتوانسته اند تکلیف این بازی را روشن کنند که آیا این بازی صرفاً یک مشت مهملات بی معناست یا یک بازی با فلسفه ای بسیار غنی و عمیق. بعید هم هست که حالا حالاها تکلیف این بازی روشن شود و این هم می‌رود کنار جذابیت‌های دیگر یک بازی کودکانه که بزرگسالان را هم مشغول خود کرده است!

در این متن ضمن آشنایی با قواعد و انواع مختلف این بازی و دیدن فیلم ها و نقدهای آن، تحلیل خودمان را هم درباره این بازی ارائه می‌کنیم.

فیلم اتل متل توتوله: انیمیشن کودکانه اتل متل توتوله

مشخصات بازی

تعداد بازیکنان: بیش از دو نفر

رده سنی: ۲ – ۶

زمان بازی: ۲ – ۱۰ دقیقه

دستورالعمل بازی

همه بچه‌ها به ردیف و بدون فاصله کنار هم می‌نشینند و پاهایشان را دراز می‌کنند.

حالا یکی از خود بچه‌ها به عنوان اوستا یا استاد بازی، که بهتر است وسط نشسته باشد و باید شعر را حفظ باشد، شروع به خواندن این شعر می‌کند و با گفتن هر یک کلمۀ شعر، دستش را به نوبت روی پای بچه‌ها می‌زند تا شعر تمام شود. پایی که زیر کلمه آخر شعر (چین در کلمه ور چین) قرار می‌گیرد، باید جمع شود. بازیکنی برند ه است که تا آخر بازی، هنوز پای دراز شده داشته باشد.

متن شعر اتل متل توتوله:

اتل متل توتوله

گاو حسن چه جوره؟

نه شیر داره نه پستون

شیرشو بردن هندستون (جدیداً گفته می‌شود گاوشو)

یک زن کردی بستون

اسمشو بذار عم قزی

دور کلاش قرمزی

هاچین و واچین

یه پا تو ورچین

قوانین بازی

• استاد از هر جا که شروع کرد، دور بعدی شعر را نیز از همان‌جا شروع می‌کند تا نظم بازی حفظ شود و نتیجه قابل دستکاری تعمدی نباشد.
• بخش‌بندی شعر به این ترتیب است که برای هر بیت چهار ضرب زده می‌شود. سه ضربه اول هر بیت، دو هجایی زده می‌شود و ضربه آخر تک هجایی: به این شکل:
  • ۱. اتل ۲. متل ۳. توتو ۴. له
  • ۱. گاو ۲. حسن ۳. چه جو ۴. ره
  • ۱. نه شیر ۲. داره ۳. نه پس ۴. تون
  • ۱. گاوشو ۲. بردن ۳. هندس ۴. تون …
• نیازی نیست بازیکنی که از بازی حذف می‌شود، از جمع جدا شود و برود؛ بلکه بهتر است همان جا بماند تا هم احساس تنهایی نکند و هم جوّ بازی حفظ شود. فقط کافی است پاهای خود را جمع کند؛ مگر اینکه جمعیت خیلی زیاد باشد و جدا شدن آنها از جمع، هم به ادامه بازی کمک کند و هم بازیکنان حذف شده بتوانند تا پایان بازی، بیرون برای خودشان یک سرگرمی دیگر داشته باشند.
• بهتر است استاد بازی، یک بزرگ‌تر باشد و کودکان را در بازی همراهی کند. بچه‌ها دوست دارند یک بزرگتر همراهشان باشد.

برای بازی اتل متل توتوله ، اشعار جدیدی هم گفته شده است که برای تنوع و آموزش اشعار جدید به کودکان، بد نیست. مثلاً:

اتل متل یک مورچه، قدم میزد تو کوچه،  اومد یک کفش ولگرد، پای اونو لگد کرد، مورچه پا شکسته، راه نمیره نشسته، با برگی پاشو بسته، مورچه جونم تو ماهی، خوب بشه پات الهی، هاچین و واچین، یک پاتو ورچین.

فیلم اتل متل توتوله: نسخه دیگری از انیمیشن اتل متل توتوله با شعر جدید و خلاقانه

تحلیل گیم پلی و مکانیسم بازی

هیچ پدیده ای بدون علت نیست. بنابراین اگر اتل متل به یک بازی محبوب و همگانی بدل شده است، قطعاً دلایلی دارد. در ادامه این علت‌ها را از نظر گیم پلی بررسی می‌کنیم.

با توجه به آنچه درباره تعریف بازی‌های دورهمی گفته‌ایم، اتل متل از نظر گیم پلی یک بازی بسیار متناسب و با نمره خوب «برای کودکان» است.

همانند همه بازی‌های دورهمی موفق همچون پانتومیم، اتل متل توتوله نیز با کف توانایی‌های بازیکنان همخوانی دارد. یعنی نیازی نیست که بازیکنان دارای مهارت‌های خاص و فوق‌العاده‌ای باشند و حتی به لحاظ جسمی نیز تفاوتی میان بازیکنان قائل نمی‌شود؛ اینطور نیست که مثلاً بازیکنان قدبلند یا درشت هیکل مزیتی بر بازیکنان کوتاه قد یا ضعیف تر داشته باشند. همچنین بازیکنان باهوش‌تر مزیتی بر بازیکنان دیگر ندارند و مکانیسم انتخاب برنده، کاملاً بر اساس شانس و قرعه کشی است. بنابراین در چند دور بازی، برای کودک مشخص می‌شود که یک عدالت نسبی بر بازی حاکم است.

ویژگی دیگر بازی‌های دورهمی، انعطاف است. این بازی از نظر تعداد بازیکنان کاملاً منعطف است. از دو نفر تا بیست نفرۀ این بازی هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند.

هرچند میزان تعامل بازیکنان با یکدیگر کم است، ولی با توجه به سن بازیکنان و دخالت «اوستا» می‌توان گفت این میزان تعامل برای چنین بازی‌ای کفایت می‌کند و اتفاقاً کمک می‌کند تا کودکان، خونسرد نشستن کنار یکدیگر و به آرامی منتظر نتیجه ماندن را نیز بیاموزند.

از دیگر ویژگی‌های مهم و محبوب‌کننده این بازی، بی نیازی آن نسبت به هر گونه ابزار و وسایل است. کافی است بازیکنان صرفاً پا داشته باشند!

بازی دارای مکانیسم حذف بازیکن است، ولی به دلیل کوتاه بودن زمان بازی، این نقطه ضعف چندان به بازی آسیب نمی‌زند. چراکه اولاً چیز زیادی طول نمی‌کشد که همه بازیکنان حذف شود، ثانیاً افراد حذف شده به سرعت زیاد می‌شوند و اینطور نیست که یک نفر به تنهایی حذف شود و احساس تنهایی و مظلوم واقع شدن کند.

موزیکال بودن بازی نیز از دیگر نکات برجسته بازی است که فضایی آهنگین و ریتمیک به بازی می‌دهد و کودکان را سر ذوق می‌آورد.

اما یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های خاص این بازی، «اوستا» یا استاد است. بزرگتری که کنار کودکان می‌نشیند و همراه بازی آنان می‌شود. چنانکه قبلاً در مقاله «بازی کودک از نظر فروید» گفته‌ایم، کودکان به شدت از همراهی بزرگسالان در بازی خود لذت می‌برند و هیچ چیز به این اندازه که یک بزرگسال نیز در بازی آنان همراه شود آنها را خوشحال نمی‌کند.

معنای شعر اتل متل چیست و تا کجا تفسیرپذیر است؟

درباره معنای شعر اتل متل، ارتباط واژگانی، ترکیب هجایی، سجع و موسیقی شعر و نیز معانی مهمل یا بلند آن، سخن زیاد گفته شده است.

یک نمونه از تفاسیر بلند آن را از دکتر ریحانی را می‌توانید اینجا بخوانید.

تفسیر تمسخر آمیز محمدرضا علیمردانی در برنامه همرفیق را که قبلاً توسط خود او در جشن حافظ نیز اجرا شده بود در قطعه فیلم زیر می‌توانید ببینید:

در پاسخ به این تفسیر طنز درباره اتل متل ، یکی از اساتید زبان و ادبیات فارسی به نام دکتر محمدی نیز ویدیویی را در نقد تمسخرکنندگان منتشر کرد:

اما واقعیت ماجرا چیست؟ بگذارید اول کمی به قدمت شعر و قرائت اصلی آن بپردازیم.

قدمت شعر اتل متل چقدر است و شعر دقیقش چیست؟

دکتر محمدی می‌گوید قدمت این بازی ۵۰۰ سال است. بعضی نیز معتقدند که این شعر، برای سدۀ اخیر است. اما با جست‌وجو در متون فارسی و تاریخی مشخص می‌شود که به راحتی نمی‌توان قدمت این شعر را به صورت دقیق معین کرد. مخصوصاً که درباره نسخه اصلی شعر بازی، اختلاف نظر وجود دارد. بر اساس مقاله خانم فاطمه شعبانی اصل، محمدتقی بهار دربارۀ ترانۀ این بازی که آن‌ را «هتل‌متل» می‌نامد، گفته است: « … این شعر دارای وزن و سبک سهل‌التناولی است که تصور می‌شود از اولین طرز شعرهای غنایی باشد که در ایران گفته شده و شاید پس از تدقیقات زیادتری بتوان سلسلۀ اتصال آن را تا قبل از اسلام هم امتداد داد» (۱ / ۳۱؛ نیز نک‍ : محمدی، محمدهادی، ۱ / ۳۷). بنابراین حتی این امکان وجود دارد که بازی تاریخ بیش از هزار سال داشته باشد.

اما به نظر می‌رسد نسخه‌ای که از شعر کنونی در دست ماست، ترکیبی از چند قرائت مختلف این بازی است و همین باعث شده که ابهامات عجیبی برای امثال محمدرضا علیمردانی پدید آید و نتوان به قدمت دقیقی هم اشاره کرد. برای مثال محمدعلی جمال زاده در کتاب فرهنگ لغات عامیانه (۱۳۴۱، صفحه ۵) اصل شعر را این‌گونه می‌داند: «اتل متل توتوله / گاب (گاو) حسن کوتوله / نه شیر داره نه پستون / شیرشو ببر کُردستون / یه زن کردی بستون / اسمشو بزار ستاره / واسش بزن نقاره / یه چوب زدم به بلبل / صداش رفت به استامبول / استامبولم خراب شد / بند دلم کباب شد / هاچین و واچین یه پاتو ورچین» (متحدین، ۳۹۳؛ هدایت، ۱۸۳).

در روایت دیگر، علی میرنیا در کتاب فرهنگ مردم فولکلور ایران (۱۳۶۹، صفحه ۲۶۴) می‌گوید پس از خواندن هجاهای اول اینگونه شعر ادامه می‌یابد: «شیرشو بردن گلسون / یک زن گرجی بسون / اسمشو بذار عم قزی / دور قباش قرمزی».

تحلیل بازیکوش درباره بازی اتل متل توتوله

بنابراین تناقضات مربوط به زن کردی در هندوستان و اسم ترکی، کاملاً معطوف به ترکیب شدن چند قرائت این بازی است و ربطی به اصل شعر ندارد. اما فارغ از این مباحث، به نظر ما نه نیازی به آن تفاسیر بلندبالای معنوی برای یک شعر کودکانه وجود دارد و نه این تفاسیر تمسخرآمیز در حق این نوع بازی‌ها رواست؛ بلکه چند نکته مهم کاربردی وجود دارد که اتفاقاً کمک کرده تا این شعر محبوب شود:

1. لزومی ندارد که کلمات یک شعر حتما بامعنا و دقیق باشند! اشعار فولکلور کودکانه در اغلب زبان‌ها همین وضعیت را دارند و لزوماً دارای معانی عمیق نیستند؛ نه به لحاظ واژگانی و نه به لحاظ معنای کلی شعر.
2. اتفاقاً همین نامعلوم بودن برخی کلمات و ارتباط معنایی میان مصراع‌ها و ابیات، به رازآمیزی شعر و برانگیختن حس کنجکاوی کودکان کمک می‌کند. حتی در قرآن نیز برخی سوره‌ها با حروف مقطعه بدون معنا و رازآمیز شروع می‌شوند و این نوعی حسن مطلع برای جلب توجه است. همانگونه که می‌گویند سکانس اول و آخر یک فیلم باید میخکوب کننده باشد. بنابراین مهم نیست که بتوانیم برای مثلاً کلمه «توتوله» معنای دقیقی پیدا کنیم. همین که این استارتر می‌تواند یک وزن مناسب و ریتمیک برای شعر فراهم کند و حواس‌ها را به خود جلب کند، یعنی مطلع خوبی است.
3. با این حال عناصری در این شعر هست که به توفیق بازی کمک کرده است: کوتاه و مختصر بودن کل شعر، کوتاه بودن کلمات و تناسب هجابندی با گیم پلی برای زدن روی پا (هاچین و واچین، یه پات رو ورچین)، داشتن عناصر جذاب طبیعی همچون گاو و هندوستان، عناصر طبیعیِ لیبیدویی همچون شیر، پستون و زن گرفتن (کودکان فارغ از تحلیل‌های فرویدی، اصلاً از اصل عروسی و زن گرفتن/شوهر کردن خوششان می‌آید و آن دسته کودکانی که تازه از شیر گرفته شده اند، کلمات شیر و پستان برایشان تداعی بسیار شیرینی دارد) و نهایتاً همان کلمات بامزه ولی ظاهراً بی‌معنا (اتل، متل، توتوله، هاچین و واچین).

بازیکوش

بازی زندگی را با کوشش ببر