تاریخ و فرهنگ بازیمطالعات بازیورزشیتاریخچه فوتبال (۱): تاریخ تفصیلی از چین باستان تا رنسانس + فیلم

در سلسله مقالات تاریخچه فوتبال با تاریخ مفصل این رشته ورزشی از زمان چین باستان تا قرن ۲۱ آشنا خواهید شد. تاریخ پرفراز و نشیب این رشته ورزشی به صورت تکاملی، نشان می‌دهد که چگونه یک بازی بسیار خام و بی قانون ولی در عین حال ساده و جذاب، در طول زمان به یک بازی بسیار پیشرفته با قوانین مدون و دقیق تبدیل شد و در عین حال سادگی آن تا حد ممکن حفظ شد و جذابیتش شدیداً افزایش یافت؛ خشونت آن گرفته شد و محاسبات دقیق و فنی به آن افزوده شد. این تاریخ پرفراز و نشیب، از ممنوعیت‌های دولتی تا تشویق‌ها و ترغیب‌های حکومتی و بین‌المللی، نشان می‌دهد که چگونه یک بازی می‌تواند در برابر سخت‌ترین طوفان‌ها مقاومت کند و خود را به یکی از عناصر اصلی و اساسی هویتی و فرهنگی یک کشور تبدیل کند.

برای تهیه مقالات پیشینه فوتبال توسط تیم تحقیق و ترجمه بازیکوش، از معتبرترین متون به زبان اصلی استفاده شده است و در طول متن نیز به منابع اصلی پیوند داده شده. خوشحال می‌شویم که پس از مطالعه این متن، نظرات خود را در قالب کامنت برایمان ارسال کنید.

فیلم تاریخچه فوتبال

فوتبال در چین

معمولاً تصور می‌شود که فوتبال یک بازی اروپایی و به‌ویژه انگلیسی است که پس از دوره استعماری به کشورهای جهان سوم آورده شده است! ولی جالب است بدانید که همانند بسیاری از بازی‌های محبوب و کهن دیگر همچون شطرنج، ورق و تخته نرد، ورزش محبوب و پرطرفدار فوتبال نیز از قاره کهن آسیا ظهور کرده است!

هرچند در منابع تاریخی از یک نوع بازی توپی در مصر باستان در حوالی ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد صحبت شده است، اما بنا بر شواهد قطعی تاریخی، سابقه بازی فوتبال به سیصد سال پیش از میلاد در کشور چین بازمی‌گردد. روزگاری که خاندان هان بر این کشور حکومت می‌کردند و مردم با توپی چرمی که از پَر و مو پُر شده بود شوت می‌زدند. آن گونه که در منابع آمده است، چینیان این بازی را «تسوچو» می‌نامیده‌اند و امپراتوری «هان» نیز نقش مهمی در گسترش این بازی در کل این سرزمین داشته است. البته مشخص نیست که آیا قوانین فعلی بر این بازی حاکم بوده است یا نه، ولی دست‌کم اینکه بازی با توپ و پا انجام می‌شده است، کاملاً روشن است.

گاهی نیز گفته‌ شده که سربازان ارتش هان، این بازی را با سرهای بریده‌شده لشکریان شکست‌خورده دشمن انجام می‌داده‌اند؛ احتمالاً برای تقویت روحیه تهور و سنگدلی در لشکر خودی و انداختن ترس به جان دشمنان داخلی و خارجی. با این حال، در منابع اصیل، مطلبی در این زمینه نیامده است. اما اینکه در زمان‌های مختلف و مکان‌های متفاوت، بازی فوتبال با سر دشمنان انجام می‌شده است، قابل تردید نیست. چنانکه در برخی منابع آمده است، یک نوع بازی فوتبال قرون وسطایی در انگلیس، میراث سنت خونین و وحشیانه «لگد زدن به سر دشمنان دانمارکی» بوده است.

فوتبال در ژاپن

کمی آن طرف‌تر از چین، ژاپنی‌ها نیز یک نوع بازی خاص توپ و پا را انجام می‌دادند. بازی «کماری»! کماری (Kemari)، شاید در مقایسه با فوتبال مدرن، یکی از متفاوت ترین اشکال این ورزش باشد. در این بازی وظیفه اصلی بازیکنان «حفظ توپ» بود؛ یعنی بازیکنان باید توپ را با پا روی هوا نگاه می‌داشتند و بین همدیگر آن را رد و بدل می‌کردند. چیزی شبیه بازی مدرن هاکی سک.

معمولاً تعداد بازیکنان کماری از دو تا دوازده بازیکن بود. قدمت این بازی را حتی تا هزار سال قبل از میلاد نیز تخمین زده‌اند و از این جهت، می‌توان گفت بر تسوچو مقدم است؛ ولی به دلیل تفاوت‌های زیاد آن با فوتبال مدرن، مورخان در ذکر کماری به عنوان سرمنشأ فوتبال احتیاط بیشتری می‌کنند. 

یونان و روم

آن‌گونه که از نوشته‌های جالینوس، آثنائوس و ژولیوس پولوکس برمی‌آید، ورزشی بسیار شبیه به فوتبال امروزی با نام فینیندا (phaininda) در یونان انجام می‌شده است که بعدها با نام معروف‌تر «هارپاستوم» (harpastum) به روم باستان رفت.

بازی هارپاستوم این‌گونه بود که دو گروه در یک زمین مستطیل تلاش می‌کردند توپ را از خط دروازه یکدیگر رد کنند. به این روش که یا به توپ لگد می‌زدند و یا آن را بین هم پاسکاری می‌کرده‌اند تا نفرات دیگر شوت بزنند! تیم روبه‌رو نیز به هر طریق ممکن تلاش می‌کرده تا جلوی این کار را بگیرد. آن‌گونه که در این متون آمده است، این کار به روشی خشن و بی قاعده انجام می‌شده است، ابعاد زمین ثابت و مشخص نبوده و بازیکنان جا و شماره مشخص نداشته‌اند. 

واقعیت آن است که تاریخ دقیق انجام این بازی در متون تاریخی ذکر نشده است، ولی با توجه به اشارات نویسندگانی همچون جالینوس می‌توان مطمئن بود که هارپاستوم از قرن دوم میلادی به بعد در اروپای باستان انجام می‌شده است؛ یعنی حدود پانصد سال پس از تسوچو و شانزده قرن پیش از رواج نسخه مدرن فوتبال در انگلستان.

قرون وسطا

به نوشته وبسایت معتبر تاریخ فوتبال مورد اجماع‌ترین روایت درباره فوتبال این است که این بازی در قرن دوازدهم میلادی و در کشور انگلستان توسعه یافته است. در این قرن، بازی‌هایی که به فوتبال شباهت داشتند، در چمنزارها و خیابان‌های انگلیس انجام می‎‌شدند. علاوه بر ضربات پا، در این بازی از ضربات مشت با دست نیز استفاده می‌شده است. این شکل اولیه فوتبال، بسیار خشن تر و خام‌تر از شیوه مدرن فوتبال بوده است.

در واقع اولین تعریف برای بازی فوتبال را ویلیام فیتز استیفن انگلیسی در قرن دوازدهم ارائه کرد. او سرگرمی‌های مردم لندن را در جشنواره سالانه سه شنبه مذهبی بدین شکل تشریح می‌کند:

«همه جوانان شهر پس از صرف ناهار به دشت‌های اطراف می‌روند تا با توپ بازی کنند. دانش‌آموزان هر مدرسه توپ خود را دارند و کارگران مشاغل مختلف شهر نیز توپ‌های خاص خودشان را به همراه دارند. بزرگ‌ترهای شهر، پدران و ثروتمندان سوار بر اسب وارد می‌شوند تا مسابقه جوان‌ترها را ببینند و خاطرات جوانی خود را زنده کنند: می‌توانید شاهد جوشش احساسات درونی آنان در لحظات تماشای بازی و غرق شادی شدنشان فارغ از دغدغه‌های بزرگسالی باشید».[۱]

با توجه به اینکه تا قرن چهاردهم این بازی را «توپ بازی» یا «بازی با توپ» می‌نامیده‌اند، روشن می‌شود که بازی صرفاً با پا نبوده است و بازی‌های اختصاصی با پا، از قرن چهاردهم رواج می‌یابد. یکی از ویژگی‌های مهم این فوتبال‌های اولیه آن بود که تعداد بازیکنان بسیار زیادی داشت و در مناطق بسیار بزرگی از شهر برگزار می‌شد. برای مثال یک مدل آن از قرن شانزدهم در منطقه وسیعی از شهر فلورانس بازی می شد که آن را کالچو (Calcio) می‌نامیدند. تخریب‌های ناشی از این بازی باعث آسیب رساندن به شهر و بعضاً بازیکنان می‌شد. همین دلایل بود که منجر به صدور اعلامیه‌های ضد فوتبال شد و سرانجام این بازی برای چند قرن ممنوع اعلام شد.

شروع محدودیت‌ها

واقعیت آن است که فوتبال در هنگام ظهور، به همان اندازه که محبوبیت داشت یا حتی بیشتر، مورد نفرت بسیاری از افراد بود؛ چراکه معتقد بودند این بازی بسیار خشن و وحشیانه است. به همین دلیل تلاش‌های زیادی برای ممنوع کردن این بازی صورت گرفت تا نهایتاً مقامات دربار نیز به اعلام ممنوعیت سراسری آن راضی شدند (دقیقاً برخلاف تسوچو که دربار چین مشوق و گسترش‌دهنده آن بود).

بین سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۶۶۷ میلادی فوتبال بیشتر از ۳۰ قانون محلی و سلطنتی علیه فوتبال صادر شد. یکی از دلایل دیگر این مخالف، بی نظم و قانون بودن فوتبال در آن زمان بود. شاه ادوارد آن‌قدر از بی‌قانونی فوتبال در لندن ناراحت بود که در سال ۱۳۱۴ میلادی فرمان ممنوعیت این بازی را به این شکل صادر نمود: «با توجه به اینکه ضربه زدن به توپ‌های بزرگ صدای زیادی در شهر ایجاد می‌کند و بر اثر آن شیاطین پرشماری از خواب بیدار می‌شوند، برای افرادی که اقدام به برگزاری این بازی کنند، مجازات زندان را در نظر می‌گیریم».

۳۵ سال بعد شاه ادوارد سوم نیز به این دلیل فوتبال را ممنوع کرد: «فوتبال و دیگر بازی‌های سرگرمی باعث بی توجهی مردم به تمرین تیراندازی که از ملزومات جنگ است، می‌گردد».

این ممنوعیت‌ها همچنان ادامه داشت و در سال ۱۴۰۹ بود که شاه هنری چهارم و پانزده سال بعد شاه جیمز اول این فرمان را تمدید کردند. با این حال، بازی فوتبال به صورت غیرقانونی و پنهانی در بین مردم رواج داشت و به تدریج  در حال پیشرفت بود. با آنکه تا آن زمان از چیزهایی مثل مثانه خوک به عنوان توپ استفاده می‌کردند، از اواخر قرن پانزدهم رفته رفته ساخت توپ‌هایی به شکل توپ‌های کنونی آغاز شد.

قدیمی‌ترین توپ فوتبال احتمالاً در سال ۱۵۴۰ در اسکاتلند و از جنس چرم و پوست مثانه خوک ساخته شده است (این توپ در سال ۱۹۸۱ در قسمت زیر سقف اتاق ملکه در قلعه استرلینگ کشف شد) البته اندازه این توپ آن‌قدر بزرگ نیست که بتوان با اطمینان گفت برای فوتبال استفاده می‌شده است و این احتمال هست که حتی مورد استفاده آن، بازی‌ای شبیه تنیس بوده باشد.

یک راهب قرن پانزدهم بازی فوتبال در کانتون ناتینگهامشایر را این‌گونه توصیف می‌کند: «بازیکنان یک توپ بزرگ را به جلو می‌رانند. آنان این کار را نه با پرتاب آن در هوا، بلکه با ضربه زدن و چرخاندن آن بروی زمین و نه با دستان بلکه با پا انجام می‌دهند».

با این حال این راهب ادامه می‌دهد: «می‌گویم یک بازی فوق‌العاده منفور…. که به‌ندرت بدون باخت، حادثه یا آسیب‌دیدگی بازیکنان پایان می‌یابد»[۵]. ظاهراً محبوبیت روزافزون فوتبال از همان زمان به منزله رقیبی برای کلیسا و نیز بازی‌های سنتی همچون سوارکاری و تیراندازی، موجب نگرانی مقامات سلطنتی و مذهبی می‌شده است. به همین دلیل وقتی در نقل‌قول‌های نویسندگان مذهبی، به خشن بودن زیاد این بازی اشاره می‌شود، نمی‌توانیم کاملاً از داوری آنها مطمئن باشیم؛ چراکه احتمالاً نقادی آنها چندان منصفانه نیست و غالباً در کنار مضار فوتبال، به منافع ورزش‌های قدیمی هم اشاره کرده‌اند. برای مثال در سال ۱۵۳۱ توماس الیوت در مقایسه این دو نوع ورزش می‌نویسد:

«ممکن است برخی بگویند که من بیش از حد از تیراندازی تعریف می‌کنم. چرا رشته‌هائی مانند بولینگ و فوتبال را توصیه نمی‌کنم؟ حقیقتاً بدو دلیل آخر که برای اشراف زادگان مهم است، فوتبال چیزی نیست جز خشم و خشونت زیاد! جایی که روش بازی، دشمنی و کمک نکردن به مصدومین است! جایی که مصدوم در سکوتی ابدی باقی می‌ماند! در بولینگ نیز غالباً وقت زیادی تلف می‌شود و شراب زیاد نوشیده می‌شود، هرچند نیروی بدنی افزایش نمی‌یابد، اما در تیراندازی، اگر تیرانداز از قدرت کمان استفاده نکند، به هیچ وجه نمی‌تواند موفق شود».

در سال ۱۶۲۵ نیز سر رابرت کری در کتاب خود با عنوان «خاطرات معاملات مرزی» به یک جلسه با هدف برگزاری بازی فوتبال در مرزهای اسکاتلند اشاره می‌کند. او این بازی را «مسابقه‌ای با نهایت خشونت و حوادث وخیم که در درگیری‌ها به‌وجود می‌آید» توصیف می‌نماید.

کالچو در دوران رنسانس

در قرن شانزدهم شهر فلورانس ایتالیا شناخته می‌شود، ایام مذهبی خود را با یک نوع فوتبال خشن که امروزه «کالچو استوریکو» نامیده می‌شود جشن می‌گرفت. اشراف جوان شهر لباس‌های ابریشمی می‌پوشیدند و به خشن‌ترین شکل در این بازی شرکت می‌کردند؛ برای مثال اجازه داشتند از ضربات مشت، شانه و لگد به حریفان خود استفاده کنند. گفته می‌شود که این نوع بازی کردن، مربوط به ریشه‌های نظامی کالچو بوده و تلاش می‌شده تا از فوتبال به عنوان یک تمرین برای تقویت روحیه نظامی استفاده شود.

برای مثال در هفدهم فوریه ۱۵۳۰ زمانی که سربازان چارلز چهارم فلورانس را محاصره کرده بودند، یک مسابقه «کالچو» برای نشان دادن روحیه مقاوم سربازان برگزار شد. پنجاه سال بعد، کانت جیوانی دبرادی دورنیو کتابی درباره قواعد این بازی نوشته شد که بعضاً آن را اولین کتاب قواعد بازی فوتبال می‌دانند. البته بازی کالچو در میانه قرن هجدهم به کلی منسوخ شد و دوباره در می‌ ۱۹۳۰ به مناسبت چهارصدمین سالگرد انجامش، احیا شد. «کالچو» هنوز به‌عنوان جذب گردشگر بازی می‌شود.

ادامه مخالفت‌ها و کش و قوس‌ها

با اینکه پس از قرون وسطا و کاهش قدرت کلیسا و دربار، زمینه را برای آزادی‌های شهری و گسترش بازی‌هایی همچون فوتبال آماده کرده بود، ولی ظاهراً فوتبال هنوز آن‌قدر خام و نپرورده بود که نمی‌توانست دل مخالفان را نرم کند.

در سال ۱۶۰۸ مقامات محلی شهر منچستر شکایت کردند که «بازی فوتبال… در منچستر باعث بی نظمی فراوان شده‌ و شیشه‌های پنجره‌ها شکسته و موجب جمع شدن اوباش و افراد بی نظم شده است»[۷].

حتی شکسپیر نیز با لحنی نه چندان همدلانه نسبت به فوتبال سخن می‌گوید و در پرده‌های اول و چهارم نمایشنامه «شاه لیر»، فوتبال را صرفاً استعاره از «لگد زدن» می‌گیرد: «این کار تو به مانند فوتبال است. آیا به راستی به من لگد زدی؟».

ادامه تاریخچه و پیشینه فوتبال را می‌توانید به زودی در متن «تاریخچه فوتبال (۲)، از رنسانس تا قرن هجدهم» مطالعه کنید.

بازیکوش

بازی زندگی را با کوشش ببر