خردسالروانشناسی بازیاسباب بازی نوزاد : بازی‌های مناسب نوزادان از تولد تا یک سالگی

یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مادران و پدران پس از فرزندآوری، این است که چه اسباب‌بازی‌هایی برای آنان مفید است. این بسیار مهم است که بدانیم نوزادان به صورت فطری به بازی کردن علاقه دارند و بخشی از وقت بیداری خود را به انجام بازی‌های مختلف می‌گذرانند. امتداد همین بازی‌هاست که در سن کودکی و سپس نوجوانی به بازی‌های پیچیده فردی و گروهی می‌انجامد. اما این مهم است که بدانید بر اساس یافته های روانشناسی بازی کودک، بخش زیادی از بازی‌های کودکان و به‌ویژه نیازمند اسباب بازی نیست و در آن بخشی که به اسباب بازی نیازمندند نیز بهتر است از خرید بدون مطالعه و بی مبالات اسباب بازی  پرهیز کنیم.

در واقع بازی های نوزادان تا سن دو سالگی عموماً در سه دسته کلی قرار می‌گیرد:

بازی حسی – حرکتی یا تمرینی که در آن بازی با کشف تصادفی یک فعالیت آغاز می‌شود. این کشف ذاتاً ارضاکننده است و تکرار دائمی این فعالیت، صرفاً برای کسب همین لذت است.

بازی با اشیا: این نوع بازی عبارت است از دستکاری عمدی اشیا و سپس پیگیری نتایج آن.

بازی نمادین یا وانمودسازی: در این نوع بازی نیز از راه استفاده از بازنمایی ذهنی، مشخص می‌شود که یک شیء معرف شیء دیگر است.

تنها در دسته دوم بازی‌هاست که نوزادان نیازمند اسباب بازی هستند. در این مطلب ضمن آشنایی با هر سه دسته، اسباب بازی های نوزاد در سنین مختلف را نیز بر اساس کتاب معتبر «روانشناسی بازی» نوشته فرگاس پیتر هیوز معرفی خواهیم کرد.

بازی‌های حسی – حرکتی

بر اساس یافته های روان شناسی بازی کودک بسیاری از بازی‌های نوزادان شامل بازی‌های حسی حرکتی است. بنا به تعریف ژان پیاژه بازی های حسی – حرکتی یا بازی تمرینی، تکرار فعالیت‌های حسی یا حرکتی از پیش درون‌سازی شده برای لذت بردن صرف از انجام خود عمل است. همان گونه که در جدول شماره یک مشاهده می‌کنید، پیاژه می‌گوید این‌گونه بازی‌ها نشان دهنده پیشرفت تدریجی کودک از میان خُرده مرحله‌های گوناگون رشد حسی – حرکتی است و بنابراین رفته رفته در طول ۱۸ ماه اول زندگی پیش از پیچیده‌تر شدن بازی و بروز بازی وانمودسازی، رشد می‌کند.

گذرهای رشدی در بازی حسی – حرکتی به خوبی از طریق رفتارهایی که پیاژه آانها را واکنش‌های دَوَرانی می‌نامد، توصیف شده است که به سه شکلی که به طور فزاینده پیچیده می‌شوند، نمایان می‌گردد.

واکنش‌های دَوَرانی نخستین 

یکی از ابتدایی‌ترین شکل‌های بازی حسی – حرکتی واکنش دَوَرانی نخستین است: کودک شیرخوار به طور اتفاقی تجربه حسی یا حرکتی جالبی را که مربوط به بدن خودش است، کشف می‌کند آشکارا از آن لذت می‌برد، و بعدها به تکرار آن می‌پردازد. واکنش دَوَرانی نخستین که معمولا در دامنه سنی یک تا چهار ماهگی رخ می‌دهد، پیاژه رفتار پسر بچه‌اش در سن هشت هفتگی را این طور توضیح می‌دهد: «لورانت، چنگ می‌زند. [روز بعد]… لورانت به ملافه روی متکا چنگ می‌زند، سپس آن را محکم می‌گیرد و برای یک لحظه نگه می‌دارد و بعد آن را رها می‌کند، دوباره به آن چنگ می‌زند و بدون وقفه دوباره شروع می‌کند».

واکنش‌های دَوَرانی ثانوی

پس از چهار ماهگی، کودکان واکنش‌های دَوَرانی بسیار متفاوتی از خودشان نشان می‌دهند (پیاژه، ۱۹۶۲). اینک آنها به نتایج بیرونی‌ای که اعمالشان به وجود می‌آورند علاقه‌مند می‌شوند. آنها کاری را انجام می‌دهند که پیاژه آن را واکنش‌های دَوَرانی ثانوی می‌نامد، یعنی تکرار رفتارهایی که تاثیرات لذت‌بخشی بر دنیای پیرامون آنها می‌گذارد. به تفاوت بین واکنش‌های دَوَرانی لورانت پیاژه در چهار ماهگی، که در زیر توضیح داده می‌شود و رفتارهای او در دوماهگی، که در بالا توصیف شد توجه کنید. در حالی که روی تخت خود دراز کشیده، به تعدادی از جغجغه‌هایی که به ریسمان بالای سرش آویزان شده است، نگاه می‌کند. سپس پدرش زنجیر ساعتی به جغجغه‌ها وصل می‌کند:

«لورانت زنجیر یا ریسمان را می‌کشد تا جغجغه‌ها را تکان دهد و سرو صدا اینجاد کند. هدف او مشخص است… همان روز من یک اسباب‌بازی جدید به وسط ریسمان آویزان کردم… لورانت در حالی که به آن نگاه می‌کرد شروع به تکان دادن خود کرد سپس او دست‌هایش را در هوا تکان داد و سرانجام در حالی که به آن اسباب‌بازی جدید نگاه می‌کرد، عروسک پلاستیکی‌ای را که محکم گرفته بود، تکان می داد» . بدین ترتیب می‌بینیم که اکنون علاقه لورانت، حداقل تا حد کمی به پیامد‌های محیطی آن اعمال جلب شده است.

• بهترین بازی‌ها برای تقویت حافظه

واکنش‌های دَوَرانی نوع سوم

در حالی که نوزاد بین هشت تا دوازده ماهگی، برای تداوم بخشیدن به نتایج جالب محیطی دست به تکرار اعمال می‌زند، نوزاد یک ساله یک مرحله فراتر می‌رود. اینک تکرار مرحله پیشین با تلاش برای تغییر دادن فعالیت به جای تکرار محض همراه می‌شود؛ این رفتار جدید به واکنش دَوَرانی نوع سوم موسوم است. نقش عنصر بازیگوشی در این نوع از واکنش دورانی بسیار روشن است، به نظر می‌رسد کودک از جست و جو برای روش‌های جدید تولید تجربه‌های جالب به شکلی تازه و فعالانه لذت می‌برد. به رویکرد آزمایشی ژاکلین، دختر ۱۳ ماهه پیاژه در حمام توجه کنید:

«ژاکلین سرگرم آزمایش‌های بسیاری با اسباب‌بازی‌های پلاستیکی شناور بر روی آب است… او نه تنها اسباب‌بازی‌هایش را از بالا به داخل آب می‌اندازد تا پاشیدن آب را نگاه کند یا آنها را با دست جا به جا می‌کند تا شنا کنند، بلکه آنها را زیر آب فرو می‌کند تا دوباره روی آب آمدن آنها را ببیند. بین سنین یک تا یک و نیم سالگی، او با پر کردن آب در سطل‌ها، بطری‌ها، آبپاش‌ها و غیره…، با خیس کردن ابر و فشار دادن آن در مقابل سینه خود و با گرفتن دست خود زیر شیر آب و …، خود را سرگرم می‌کرد و می‌خنداند».

جدول شماره یک: مراحل رشد حسی – حرکتی پیاژه و انواع بازی‌های مربوط به هر کدام

منبع: «بازی، رویاها و تقلید در کودکی»، اثر ژان پیاژه، ۱۹۶۲، نیویورک: نورتون

بازی با اشیا

وقتی کانون توجه کودک از فعالیت‌های معطوف به بدن خودش به رویدادهای دنیای بیرون تغییر می‌کند، مرحله پیدایش بازی با اشیا آغاز می‌شود. اما علاوه بر علاقه بازیکن به محیط پیرامون خود، برای بازی با اشیاء چیز دیگری نیز مورد نیاز است: برای گرفتن و به کار بردن وسایل بازی، مهارت‌های حرکتی نیز لازم است. این علاقه همچنین در سه ماهه دوم اولین سال زندگی کودک نیز ظاهر می‌شود.

به نظر بدیهی می‌رسد که بسیاری از اشیایی که نوزادان با آن تماس دارند، اسباب‌بازی‌ها هستند، هر چند کودک در نخستین سال زندگی تمایزی بین اسباب‌بازی و غیر اسباب‌بازی قائل نیست. درواقع، والدین اغلب می‌گویند اسباب‌بازی‌های مورد علاقه نوزادان آنها، ظروف و ماهی تابه‌هایی هستند که از قفسه ظرف‌ها بیرون می‌آیند، یا سیب زمینی یا پیازهایی که کودکان در کاوش کردن آشپزخانه به طور اتفاقی آنها را می‌یابند. با وجود این، این احتمال نیز وجود دارد که نوزادان برای بازی کردن، اسباب‌بازی‌های گوناگونی داشته باشند؛ تخمین زده می‌شود که هر نوزاد آمریکایی در یک سالگی به طور متوسط بیست و هشت اسباب‌بازی متفاوت دارد.

ازآنجاکه معمولاً اشیایی که برای بازی کردن در اختیار نوزادان گذاشته می‌شود، اسباب‌بازی‌ها هستند، و نظر به اینکه مفیدترین اسباب‌بازی‌ها برای یک کودک در هر سن، آنهایی هستند که لحاظ رشدی مناسب‌اند، بحث ما درباره بازی با اشیا اطلاعاتی را در زمینه بهترین و مناسب‌ترین اسباب‌بازی‌ها برای دو سال اول زندگی یک کودک در بر خواهد گرفت.

تولد تا سه ماهگی

درباره بازی عمدی با اشیا در طول سه ماه اول زندگی، مطالب اندکی برای گفتن وجود دارد؛ زیرا نوزاد بیشتر وقت خود را به پشت خوابیده است. نوزاد حتی با حمایت کامل هم نمی‌تواند تا سن ۹ تا ۱۰ هفتگی صاف بنشیند و حتی به صورت ابتدایی هم قادر به چنگ زدن و گرفتن چیزی نیست. این نشان می‌دهد که نخستین ارزش اسباب‌بازی‌ها برای نوزادان، تحریک حواس است. اسباب‌بازی‌ها در این دوره هنوز برای دستکاری جسمی نیستند، بلکه صرفاً به درد نگاه کردن، شنیدن و احساس کردن می‌خورند.

اسباب بازی های نوزاد در سه ماهه اول

اسباب‌بازی‌ها در وهله اول برای تحریک حسی هستند؛ چون نوزاد هنوز برای گرفتن اشیا آمادگی ندارد. اسباب‌بازی‌های متناسب این دوره از این قرارند:

• جغجغه
• زنگوله
• عکس‌ها و کاغذ دیواری‌های رنگارنگ
• تزیین‌های تخت نوزاد
• آویزه‌های متحرک
• جعبه آهنگ و سایر اسباب‌بازی‌های موزیکال

سه تا شش ماهگی

در چهار و نیم ماهگی، نوزادان نشانه‌هایی از رسیدن به هماهنگی چشم و دست را از خود نشان می‌دهند. در همین زمان است که اگر روی پای بزرگ‌ترها روبه‌روی یک میز قرار گیرند، با دست‌هایشان با لبه‌های میز بازی می‌کنند. با این حال بازی با اشیا به طور جدی از پنج ماهگی آغاز می‌شود. در این زمان است که نوزادان می‌توانند دست دراز کنند و یک قطعه خانه‌سازی را که جلویشان قرار دارد، بردارند و خیلی زود شروع به جلو و عقب کشیدن اشیا از یک طرف به طرف دیگر کنند.

نوزاد پنج ماهه با یک تکه نخ یا کاغذ بازی می‌کند و آن را مچاله می‌کند. گاهی نیز از روی بازیگوش با کوبیدن قاشق یا هر شیء دیگری بر روی میز، برای والدین خود مزاحمت ایجاد می‌کند. برای این دوره می‌توان اسباب‌بازی‌هایی که کودک بتواند به راحتی دستکاری کند، به طول کامل در دهان جا نگیرد و لبه‌های تیز نداشته باشد مناسب است. همچنین این اسباب‌بازی باید تا جای ممکن همه حواس کودک را تحریک کند. تنوع رنگ و شکل نیز بسیار مهم است. همچنین به دلیل اهمیت بسیار بالای شروع فرایند دندان درآوردن و نخستین دردهای جدی نوزاد، بسیار مهم است که اسباب‌بازی‌های مناسب برای ناحیه دهان و دندان کودک تهیه شود؛ چراکه نوزاد هنوز نمی‌تواند به دیگران بفهماند که دهانش در حال خارش یا درد است؛ اما در صورتی که اسباب بازی ‌های ویژه در کنار دستش باشد، به راحتی از پس مشکل خود بر می‌آید.

اسباب بازی های نوزاد در سه ماهه دوم

حال که کودک به صورت ابتدایی قادر به چنگ زدن است، باید اسباب‌بازی‌هایی برای چنگ زدن، فشار دادن، احساس کردن، و در دهان گذاشتن را به فهرست اسباب‌بازی‌های کودک اضافه کرد. این اسباب‌بازی‌های می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

• توپ‌های پارچه‌ای
• قطعات نرم خانه‌سازی
• اسباب‌بازی‌های ویژه دندان درآوردن نوزاد

شش ماهگی تا یک سالگی

کودکان در نیمه دوم سال اول زندگی تا حدی توانایی جابه‌جایی پیدا می‌کنند. در شش و نیم ماهگی به تنهایی می‌نشینند و در هشت ماهگی در هر نوبت چار دست و پا و یا سینه خیز رفتن، حدود ۹ اینچ را طی می‌کنند. در اواسط ۹ ماهگی با کمک وسایل خانه می‌ایستند و نزدیک به ده ماهگی با کمک دیگران راه می‌روند.

مهارت‌های گرفتن اشیا با دست همچنان بهبود می‌یابد و در ۹ ماهگی می‌توانند با استفاده از انگشست شست و اشاره، اشیا را از زمین بلند کنند. در ۹ ماهگی به جای آنکه از اشیا تنها به عنوان وسیله ای برای انجام بعضی کارهای تکرار استفاده کنند، به دقت به ویژگی‌های آنجا توجه دارند. در این سن کودک هنگامی که اسباب بازی ناآشناست، به آن توجه می‌کند و به اشیای جدید بیش از قدیمی، علاقه نشان می‌دهد. کپه کردن و خانه‌سازی با اسباب‌بازی‌ها برای آنها جالب توجه است؛ به طوری که از سروصدای رشته‌ای از مهره‌های پلاستیکی، اسفنج برای بازی در وان حمام و اسباب‌بازی‌هایی مانند ظروف و لگن در اندازه‌های مختلف یا قاشق برای مخلوط کردن در فنجان‌های پلاستیکی لذت می‌برند.

به نظر می‌رسد حتی در این سنین کم، کودک از تأثیر گذاشتن بر دنیای پیرامون خود خوشحال می‌شود و توانایی اثرگذاری بر محیط ممکن است در رشد اعتماد به نفس آنها و به طور کلی رشد درک کردن خود بسیار مهم باشد.

اسباب بازی های نوزاد در شش ماهه دوم

• کتاب‌های مصور رنگارنگ
• اسباب بازی های جورچین
• اسباب بازی خانه سازی
• اسفنج برای آب بازی
• آینه
• تلفن اسباب بازی با شماره گیر متحرک
• اسباب بازی هایی که در مقابل فعالیت کودک واکنش نشان دهند

اسباب بازی نوزاد : تلفن اسباب بازی یکی از وسایل جذاب برای نوزادان حدود یک سال است

منبع این نوشته: «روان شناسی بازی»، نوشته پیتر فرگاس هیوز، ترجمه کامران گنجی، فصل سوم، ص ۹۰ – ۱۱۰ (با تلخیص یک سوم)

ahmad.taba