خطه بزرگ آذربایجان همچون همه عناصر فرهنگی خاص و یگانه خود، دارای بازی های محلی فراوانی نیز هست. بازی های محلی آذری به رغم همه تنوعی که دارند همگی از عناصری همچون جذابیت، تحرک، کار گروهی، رقابت و به‌ویژه ذکاوت برخوردارند. بازی های آذری ای که در ادامه فهرست کرده ایم، اختصاصی به زبان ترکی...
خطه بزرگ آذربایجان همچون همه عناصر فرهنگی خاص و یگانه خود، دارای بازی های محلی فراوانی نیز هست. بازی های محلی آذری به رغم همه تنوعی که دارند همگی از عناصری همچون جذابیت، تحرک، کار گروهی، رقابت و به‌ویژه ذکاوت برخوردارند. بازی های آذری ای که در ادامه فهرست کرده ایم، اختصاصی به زبان ترکی یا آذری ندارند و سایر هموطنان نیز می‌توانند از آنها لذت ببرند. این بازی‌ها عمدتاً مربوط به سنین ۵ تا ۱۲ سال هستند؛ ولی بسیاری از آنها برای بزرگسالان نیز دارای جذابیت است. برای اطلاعات بیشتر درباره هر بازی می‌توانید روی لینک آن کلیک کنید تا به صفحه اختصاصی آن بازی بروید. این بازی‌ها بر اساس کتاب «بازی‌های بومی محلی شمال غرب ایران» در این فهرست گلچین شده اند. گفتنی است که کتاب یادشده دربردارنده بیش از صد بازی آذری و تورکی است. این متن مرتباً به روز می‌شود.
یک بازی آذری است که همانند بازی مافیا دارای یک گرداننده است. با اینکه اصل بازی مبتنی بر توانایی بدنی و نیروی جسمانی است، ولی ذکاوت بازیکنان در پنهان‌کاری و فریب دادن دیگران نیز از جمله مهارت‌های ذهنی بازی است. البته در این بازی به دلیل خشونت احتمالی، گرداننده نقش مهمی دارد و باید تا حد ممکن بر روند بازی نظارت کافی داشته باشد.
بسیاری از کودکان در سنین کم، از آب ترس دارند و اگر این ترس در کودکی درمان نشود، در بزرگسالی به سختی می‌توان از پس آن برآمد. در حالت افراطی، این ترس ممکن است به اختلال اضطرابی‌ای به نام «آب هراسی» یا «هیدروفوبیا» (hydrophobia) تبدیل شود؛ به گونه‌ای که هر گونه مواجهه با آب (اعم از آب دریا، رودخانه یا استخر)، حتی از دور، شخص را دچار اضطراب و حتی تشنج می‌کند. بازی ارده میندی یا اردک و شکارچی چنانچه با اصول و قواعد صحیح و در سنین پایین، تحت نظر بزرگترها انجام شود، می‌تواند بهترین خاطرات کودک را از آب رقم بزند و این ترس را به اشتیاق تبدیل کند. جدا از این، بازی در آب، برای تقویت عضلات بدن و ایجاد فرم صحیح برای بدن و نیز تقویت نفس بازیکنان بسیار سودمند و مؤثر است. چنانکه می‌تواند مقدمه‌ای برای آموزش شنا و ورزش‌های آبی باشد.
بازی آخیره قالدی (یکی مانده به آخر) یکی از بازی‌های آذری یا ترکی کودکانه است که شباهت فراوانی به بازی بالا بلندی دارد. با این تفاوت که در اینجا به جای بالا رفتن از یک سکو، کلمه استپ گفته می‌شود. تفاوت اصلی این بازی که در شهرهای تبریز ، ارومیه و اردبیل انجام می‌شود، با بازی بالا بلندی در این است که بازیکنان باید تلاش کنند تا نفر آخر نباشند، وگرنه یا گرگ می‌شوند (که در چنین سنینی، حس خوبی به بازیکن نمی دهد و کودک برای گریز از تنها شدن، علاقه ای به گرگ شدن ندارد) و یا باید تلاش کند تا همه را نجات دهد (که هرچند کار دشواری است، ولی او را به عنوان یک ناجی نشان می‌دهد).
بازی آذری یا ترکی زود باش بریم ( یاالله بابروین زو )، که از بازی‌های بومی محلی شمال شرق ایران و مشخصاً در تبریز، ارومیه ( اورمیه ) و اردبیل به شمار می‌آید، جزو بازی‌های بسیار ساده و کودکانه ولی در عین حال چالش‌انگیز است. کودک آذری در این بازی یاد می‌گیرد که برای برنده شدن باید تا آخرین نفس خود به مبارزه ادامه دهد و مفهوم استقامت را به صورت کاملاً عملی یاد می‌گیرد. هرچند جنبه رقابتی این بازی بسیار بالاست، ولی از آنجا که هیچ برخورد مستقیمی میان دو بازیکن صورت نمی‌گیرد و هر دو بازیکن صرفاً از توان شخصی خود استفاده می‌کنند، می‌تواند برای آموزش تلاش شخصی، جنگندگی و استقامت بسیار سومند باشد.
بازی اسب سواری آذریِ آتلی آتلینی یک بازی محبوب و سنتی در میان مردم خطه آذربایجان اعم از تبریز ، ارومیه ، اردبیل و زنجان است که از قدیم رواج داشته است. آتلی در زبان ترکی به معنای اسب سوار یا صاحب اسب است. گیم پلی این بازی بسیار شبیه صندلی بازی و موش تو سوراخ است. هر کس که تر و فرزتر باشد، برنده بازی است. با این تفاوت که در اینجا مهارت اسب سواری و مهار کردن اسب نیز بسیار مهم است.
بازی شعبان و رمضان، یکی از بازی‌های آذری جالب برای تقویت گوش و حافظه شنیداری است. شاید برای شما هم زیاد پیش آمده باشد که وقتی به خانه یکی از اقوام تلفن می‌زنید، شخص را با خواهر یا برادرش اشتباه می‌گیرید. البته ممکن است بگویید تلفن باعث تغییر دادن صداها می‌شود، ولی اگر در بازی شعبان و رمضان شرکت کنید، متوجه می‌شوید که تشخیص صدا آن هم فقط با یک کلمه، کار چندان راحتی نیست. مخصوصاً اگر کسی که فریاد می‌زند، بتواند صدای خود را کمی تغییر دهد یا آن را با سرعت ادا کند.
بازی شعبون و رمضون یا رمضان و شعبان، همانند بازی‌هایی مثل سلفژ، موزیک ویدیو و اسم آهنگ رو بگو و نت تو نت از جمله بازی‌هایی است که به کار تقویت گوش موسیقایی نیز می‌آید. تشخیص فرکانس‌های دقیق برای کسانی که موسیقی را به صورت حرفه‌ای دنبال می‌کنند، بسیار مهم است تا هم در زمان کوک کردن ساز خود و هم موقع گروه نوازی بتوانند نت درست را تشخیص دهند و از فالش زدن یا خواندن جلوگیری کنند.
بازی اوستا میندی نیز همانند بازی تنور گرمه یک بازی پرتحرک و پرشور خارج از خانه به‌ویژه برای مناسبت‌هایی مانند سیزده به در است. چابکی، واکنش سریع، استفاده از موقعیت، و دقت داشتن نسبت به اطراف، از مهم‌ترین ویژگی‌های این بازی است. با اینکه شباهت اوستا میندی به عنوان یک بازی آذری (ترکی) با تنور گرمه به عنوان یک بازی بختیاری بسیار زیاد است و حتی می‌توان آنها را یک بازی با دو اسم دانست، ولی مشخص نیست کدام یک از دیگری اقتباس شده است. ولی این شباهت، اولاً قرابت فرهنگی اقوام مختلف ایرانی را نشان می‌دهد و ثانیاً نشان‌دهنده محبوبیت بالای بازی است که توانسته در مناطق مختلف طرفداران خاص خود را پیدا کند.
بازی ابه توتدی (که نوعی تف بازی به شمار می‌آید) یکی از متفاوت‌ترین بازی‌هایی است که می‌شناسید. استفاده از یک ابزار پرتابی کاملاً طبیعی و همیشه حاضر برای فتح سنگر. هرچند در اکثر فرهنگ‌ها پرتاب آب دهان حرکت زشتی به شمار می‌آید، اما انجام این بازیِ (احتمالاً منسوخ) در بین کودکان آذری زبان، نشان می‌دهد که دست کم در این برخی مناطق آذری زبان چنین کاری چندان ناروا به شمار نمی‌آمده است. حداقل نه آنقدر که کودکان را از انجام این کار به عنوان بازی، باز دارند.
از طرف دیگر شاید به دلیل جنبه بسیار رقابتی بازی، این کار به رغم زننده بودنش، متناسب با فضای یک بازی کاملاً رقابتی دانسته می‌شده است. به هر حال، مسلماً نمی‌توان این بازی را به عنوان یک بازی متناسب با فرهنگ امروزی جوامع مدرن، توصیه کرد؛ ولی مکانیسم آن به گونه‌ای است که می‌توان با تغییراتی جزئی، یک بازی بسیار جذاب و هیجان‌انگیز از آن بیرون کشید. ابتدا برای آشنایی بیشتر با این بازی، با ما همراه باشید تا در پایان، امکان تغییرات در بازی را بررسی کنیم.
بازی سه پشتک یا اوچ یاستیخ یک بازی فیزیکال و انرژیک آذری است که در افزایش انعطاف بدن کودکان و در عین حال محکم کردن بدن آنها اثر مثبتی دارد. کودکانی که بازی‌هایی از این دست را انجام می‌دهند، معمولاً در آینده در ورزش‌های قدرتی با مقاومت بدنی بالاتری در زمین حاضر می‌شوند و قدرت بدنی بهتری نسبت به هم‌بازی‌ها و رقبای خود دارند. با ما همراه باشید تا با بازی آذری سه پشتک یا اوچ یاستیخ که نوعی خرک بازی است بیشتر آشنا شویم.
برگرفته از کتاب بازی‌های بومی و محلی شمال غرب ایران، نوشته محمدرسول خدادادی.
